Als Amsterdammer ben ik natuurlijk bekend met het enorme pand van warenhuis de Bijenkorf, vlakbij de dam. Ik herinner me van vroegere kerstdagen de bijzonder gedecoreerde etalages waar ik me als kind, neus tegen het raam, steeds weer aan vergaapte: een levensgroot sprookjesboek.
Zo'n veertig jaar later vergaap ik me weer aan een Bijenkorf; ditmaal echter in Den Haag. Het is een prachtig Amsterdamse Schoolgebouw uit begin jaren '20 van de vorige eeuw, met golvende gevels, sierstenen, beeldhouwwerken en een enorme verzameling ramen.
De Bijenkorf in de Wagenstraat te Den Haag. Wegens een grote restauratie is de gevel tijdelijk verstopt achter een enorm steigerdoek waar het gebouw 1 op 1 op afgedrukt staat om de restauratiewerkzaamheden zo onopvallend mogelijk te houden.
Ramen, ramen, ramen
Vier weken geleden klom ik de steigers op om het werk aan de enorme ramen van dichtbij te bekijken en foto's te maken voor mijn boek over bijzondere restauraties. In dit ontwerp van architect Piet Kramer spelen de in totaal 58 langgerekte ramen een belangrijk vormgevende rol. Het is dus zaak om deze door vocht aangetaste raampartijen weer in goede staat terug te brengen om het gebouw haar allure van weleer terug te kunnen geven.
Allereerst worden de stalen kozijnen uit elkaar geschroefd zodat de glas in loodpanelen, bestaande uit 6 kleine, gebrandschilderde venstertjes, uitgenomen kunnen worden waarna ze naar het glasatelier worden gebracht. Elk onderdeel wordt genummerd en gedocumenteerd zodat terugplaatsing accuraat kan gebeuren. Dat is natuurlijk een enorm karwei met zoveel kleine venstertjes!
(afbeelding: glasatelier Oude-Rijswijk)
Duizenden onderdelen
Verweerde delen van elk kozijn worden vervangen (uitgeslepen, gelast). De messing bekleding die op de stalen kozijnen zit, bestaande uit zo'n 40.000 (!) onderdelen, wordt gedemonteerd, genummerd, schoongemaakt en indien nodig gerepareerd zodat straks alles weer precies op de oude plek teruggeplaatst kan worden.
Doordat de restauratie zo rigoureus wordt uitgevoerd is er een bijzondere ontdekking gedaan: proppen verpakkingsmateriaal uit 1921-1923 zaten verstopt tussen het koper. Deze ontdekking is vooral interssant omdat hiermee is aangetoond dat de metalen ramen zijn vervaardigd door kunstsmederij Holdefleiss, een belangrijke Berlijnse smederij die onder andere de toegangshekken van het Vredespaleis heeft geleverd. Dit gegeven was tot dan toe nog onbekend.
Achter het steigerdoek zijn verschillende fases van restauratie aan de kozijnen te zien. De bekleding van de kozijnen is van messing, iets dat best bijzonder is. Volgens restaurator Rens heeft men destijds voor messing gekozen in plaats van koper omdat dat stukken goedkoper is.
Puzzel
Omdat de ramen niet plat maar in een driedimensionale vorm zijn ontworpen, is er extra aandacht nodig voor de uiteinden aan de boven- en onderkant. Niet alleen sluiten deze de ramen decoratief af maar ze moeten ook zorgen dat er geen vocht naar binnen kan komen. Achter elke boven- en onderkap bevindt zich ter opvulling/verteviging een stuk grenenhout. Ook hier heeft het water zich een weg doorheen weten te wurmen en is het hout op verschillende plaatsen gaan rotten. De aangetaste stukken hout worden gerestaureerd maar krijgen, net als voorheen, geen extra vochtwerende behandeling want als de messing kap goed waterdicht wordt gerestaureerd (op lage temperatuur gesoldeerd) kan vocht geen kans krijgen het hout aan te tasten. Na herstel van het hout wordt elke metalen onder- of bovenkap er weer voor geplaatst. Dit is geen makkelijke klus omdat de messing ramen met de hand zijn gevormd waardoor er geen onderdeel hetzelfde is. Daarbij zijn er stukken zo erg uitgeroest dat er nieuwe stukken ingelast moesten worden. Hierdoor moet elk deel van deze enorme puzzel weer opnieuw worden ingepast. Dit is een behoorlijk tijdrovend werkje: passen, meten, op maat maken (slijpen/snijden) en weer passen, meten, op maat maken etc.
Thijs Ouwehand bezig om de messing onderkap van een van de ramen passend te maken.
Pijpjes
Architect Piet Kramer heeft in zijn ontwerp blijkbaar geen rekening gehouden met het probleem van condensvorming. Omdat vocht in de vorm van condens grote schade kan aanrichten - en dat is hier dus ook gebeurd- worden er nu in de gerestaureerde stalen kozijnen speciale koperen buisjes aangebracht die het vocht naar buiten kunnen afvoeren. Dit is vooral belangrijk omdat vanwege verduurzaming zogenaamde 'achterzetbeglazing' wordt aangebracht achter alle verticale raampartijen en condens zonder afvoermogelijkheid weer zou kunnen leiden tot verwering van het metaal.
Het passen en plaatsen van de koperen buisjes vraagt nog wat extra werk.
Venstertjes
Ik ging er langs voor een ander project maar toen ik twee weken later bij Glasatelier Oud-Rijswijk op bezoek ging, bleek dat zij ook verantwoordelijk waren voor de restauratie van de glas-in-lood ramen die van de Bijenkorf afkomstig waren. Een deel van de 13572 gebrandschilderde ruitjes maken zij met de hand na (gebrandschilderd) en de rest wordt schoongemaakt en uiteindelijk weer teruggeplaatst. Omdat het pand destijds in twee jaar gebouwd moest worden is het aan te nemen dat destijds verschillende glasateliers aan deze klus gewerkt hebben. Volgens Hans van der Valk van Oud-Rijkswijk is dit ook terug te zien in de kleurverschillen die op de gebrandschilderde ruitjes te zien zijn. Meer over de ramen van de Bijenkorf is straks te lezen in mijn boek over bijzondere restauraties.
De verschillen in kleur worden duidelijk tijdens het in kaart brengen van al het glaswerk. Elk venstertje is genummerd, schoongemaakt en wanneer nodig, vervangen door een nieuw gebrandschilderd exemplaar. Het is nog een hele klus om uiteindelijk alle 13572 venstertjes straks weer op hun eigen plek terug te plaatsen!
Beeldhouwer uit Amsterdam
Hildo Krop, die al vaker in Amsterdam had gewerkt met Piet Kramer, was samen met John Rädecker verantwoordelijk voor de beeldhouwwerken aan de gevels van het gebouw. Op de bovenste steiger aan de Wagenstraat kwam ik een beeld van hem tegen van Wünschelburger zandsteen met een bijenkorf en bijenraat in zijn handen. Naast deze stenen man de tekst ' 't is de raat waar het om gaat', uitgehouwen in typische Amsterdamse School letters. Geen idee of dit creatieve vrijheid van Krop geweest is maar ik vond het wel een grappige quote.
Ik kon het niet laten een selfie van ons te maken want hoe vaak kom je zó dichtbij een beeldhouwwerk op hoogte van je favoriete beeldhouwer op de Bijenkorf?
#erfgoed #erfgoedfotograaf #ambacht #monument #monumentenfotograaf #monumentenfotografie #bijenkorf #denhaag