Als kind kreeg ik ooit een kwartet over mijn geboortestad, Amsterdam. Prachtig vond ik de verschillende varianten van de typisch Mokumse urinoirs die, vanwege hun vorm, 'krullen' werden genoemd. Met architectuur hield ik me toen nog niet bezig maar ik bewonderde de ontwerpen en moest vooral giechelen om zo’n sierlijke naam voor zoiets morsigs - ik kende de stank van die dingen - als een pisbak. Toen ik vorig jaar weer in contact kwam met de Amsterdamse krullen, betrof dat geen openbare toiletten maar een zwierend lettertype dat minstens zo typerend is voor de stad. Natuurlijk kende ik de ivoorkleurige letters op de ramen van bruine cafés maar pas toen ik met mijn boek over bijzondere restauraties bezig was, werd mijn interesse naar de achtergrond van deze raambelettering gewekt. Zouden deze letters nog met de hand beschilderd worden? En werden zij misschien ook nog gerestaureerd? Ik besloot het nader te onderzoeken.
Een dubbele 'krul', het gietijzeren urinoir bij het Sarphatipark, ontwerp ca. 1920 (foto Stadsarchief Amsterdam)
Kroeg
Het bruine café: een typisch Amsterdams fenomeen. Bonte kleedjes op tafel, sleetse houten stoelen, vergeelde kantige gordijntjes, het koper van de tap - dat je vroeger zelfs nog door de waas van sigarettenrook kon zien glimmen - en een gelakte houten bar. Welke Amsterdammer kent het niet? Aan de buitenkant is zo'n kroeg vooral te herkennen aan de sierlijke letters die de naam op de ramen spellen."Wie heeft deze mooie letters ontworpen?" vroeg ik me af. Het antwoord vond ik in het boek 'De Amsterdamse krulletter' van Ramiro Espinoza. De ontwerper van de krullende letter die zo typisch voor de oude Amsterdamse kroegen is bleek na onderzoek Jan Willem (Wim) Josef Visser (1911-1987), de zoon van huisschilder Joannes Augustinus Visser en Susanna Peters. Zelf noemde hij het geen 'Amsterdamse krulletter' maar de term is door schrijver Ramiro in het leven geroepen om het type 'krulletter', die vooral in Amsterdam voorkomt, enigszins te specificeren.
Via Stadsherstel kwam ik een van Vissers dochters op het spoor: Annick, een dame op leeftijd (80) maar nog behoorlijk bij de tijd. We spraken af in het winkeltje van Stadsherstel omdat daar het zijraam door mensen van 'Signpainters & Co' beletterd ging worden op de manier waarop Annicks vader dat vroeger ook altijd heeft gedaan.
Miranda Ensink van Signpainters schildert de 'S' van Stadsherstel op het zijraam.
Op eigen benen
"Na de lagere school moest mijn vader in de zaak van mijn opa gaan werken. Er was in een gezin van zestien kinderen geen geld voor een vervolgopleiding, dus van de Kunstacademie, waar mijn vader graag naar toe had willen gaan, is het nooit gekomen," vertelt Annick.
Tot zijn dertigste leerde de jonge Wim het vak van zijn vader, waarna hij besloot dat hij op eigen benen wilde staan. Met geleend geld van zijn schoonvader zette hij zijn eigen schildersbedrijf op dat uiteindelijk uitgroeide tot een onderneming met 25 werknemers. Volgens Annick was hij desondanks niet erg zakelijk: "Mijn vader was geen zakenman, hij had alleen maar lagere school. Twaalf jaar in de banken en toen begon hij voor zichzelf. Hij schoof ook wel rekeningen voor zich uit en hebben diverse keren gehad dat er een belastingambtenaar binnen kwam om alle schilderijen mee te nemen omdat er weer iets niet goed gegaan was met de boekhouder. Geld had zijn belangstelling niet, zijn belangstelling was schilderen, dat vond hij mooi."
Lettertype
Ondanks dat zijn hart bij letterschilderen lag, als kleine jongen oefende hij volgens familie al met kalligraferen, was Visser als zelfstandige genoodzaakt voornamelijk als huisschilder aan het werk te gaan. Daar kwam verandering in toen Amstel Brouwerij hem inhuurde om de namen van elk café dat Amstel bier aan de tap verkocht, op diens raam te schilderen. Dit deed hij met speciaal voor hem aangemaakte plakkaatverf dat hij, als dat droog was, met een specifieke laklaag afwerkte. Van tevoren maakte hij een 1 op 1 schets op papier. Dit was niet alleen voor de ontwerpfase maar diende ook als houvast voor het geval een raam zou breken; zo kon hij de letters dan zo weer overnemen.
Wat betreft het ontwerp zelf kreeg hij blijkbaar de vrije hand van de brouwerij want hij voorzag de Amsterdamse kroegramen van zijn eigen krullende, licht cursieve letters; een stijl die nog niet eerder bij letterschilderen was gebruikt. Dit door Visser zelf ontworpen krullettertype had de basis in de Cancellaresca, een Italiaanse schrijfletter die zijn oorsprong heeft in de kanselarij in 16e eeuw. Ook in Nederland werd aan het eind van de 16e en de gehele 17e eeuw een Cancellerescavariant gebruikt met lange, gekrulde 'stokken en staarten' om de tekst een elegante indruk te geven (kanselarijschrift). Deze letterstijl, en afgeleiden hiervan, werden ook wel 'Oud Hollandse letters' genoemd.
Oud Hollands
De inspiratie voor Vissers 'Oud Hollandse' lettertype
lag in modelboeken over kalligrafische schrijf- en graveerstijlen zoals het boek over letters en lettergrondvormen van graveur en illustrator Pieter van Looy jr. uit 1885. Hierin wordt gesproken over 'Oud Hollandsche Schrijfletters', een term die Visser ook gebruikte voor de krulletters die hij schilderde op ramen, biertonnen, auto's en zelfs op een sloep die de Amstel brouwerij in bezit had. Veel van zijn letters lijken dan ook sterk op bepaalde voorbeelden die in het boek van Van Looy gegeven worden.
Signpainters
Komen we weer terug bij het winkeltje van Stadsherstel van Amsterdam: Miranda Ensink en Jeroen Koning maken deel uit van 'Signpainters &co', een drietal letterschilders dat ook de letters van Visser op ramen Het ontwerp van Signpainters & Co, van
aanbrengt. Zij schilderen, naast hun andere letter- schets naar uiteindelijk werkvoorbeeld.
schilderwerk, ook Wim Vissers lettertypen met een
penseel op ramen van kroegen en andere opdrachtgevers.
Soms worden ze ook gevraagd om letters bij te werken maar daarvan is er het gevaar dat je verschil in dikte en/of transparantie blijft zien dus zij zetten in prinicpe liever de tekst opnieuw op het raam. Kleine krasjes worden met "Hemaverf" aangestipt.
Gebruiken zij, net als Wim Visser, speciale verf voor het schilderen van de letters?
"Het is niet de Nachtwacht waar je aan werkt dus deze verf voldoet prima", aldus Miranda.
Jeroen Koning bezig de 'Amsterdamse krulletter' op het raam van Stadsherstel Amsterdam aan te brengen.
Stadsherstel
"De tekst voor de ramen van het winkeltje hebben we samen met Stadsherstel ontworpen; het lettertype is van Stadsherstel maar we wilden hem wel zelf nalopen en aanpassen. Als je bij voorbeeld teveel krullen hebt wordt het irritant om te lezen en hier en daar kunnen letters minder goed bij elkaar passen" vertelt Miranda als ik hen vraag hoe het tekstontwerp van het winkeltje tot stand is gekomen.
"De teksten zijn nooit hetzelfde," verklaart Jeroen, "want bij elke tekst kijken we wat het mooiste werkt. We kijken in boeken met typografie naar de combinatie van bepaalde letters voor we een schets maken."
Deze schets wordt gedigitaliseerd en uitgeprint op zgn. kalkpapier, waarop de contouren van het ontwerp met een radeer- of tracingwieltje worden overgetrokken.
"Dat is zo’n handgereedschapje waar je ook naaipatronen mee trekt," legt Jeroen uit. "Er komen dan allemaal kleine gaatjes in het papier waarmee je met kalkpoeder het patroon op het raam aanbrengt."
Op die manier kunnen de letters dan precies in verf worden overgetrokken, net als Wim Visser decennia lang heeft gedaan en waarvan in de stad nog enkele voorbeelden te vinden zijn.
Dochter Annick met haar gezin (in de jaren '80) voor café de Pilserij, een voorbeeld van een tekst die haar vader heeft ontworpen en geschilderd op het raam. (foto familie archief)
#ambacht #monument #erfgoed #typografie #krulletter #Amsterdam #erfgoedfotograaf #monumentenfotograaf